Osobowość nieprawidłowa: Co to znaczy? Poznaj zaburzenia osobowości

Często słyszymy określenie „osobowość nieprawidłowa” i zastanawiamy się, co ono właściwie oznacza. W tym artykule, jako Matylda Kowalczyk, postaram się w przystępny sposób wyjaśnić, że jest to potoczne określenie na to, co w psychologii nazywamy zaburzeniami osobowości. Moim celem jest pomóc Ci zrozumieć naturę tych zaburzeń, ich rodzaje oraz dostępne formy pomocy, abyś mógł/mogła lepiej orientować się w tym złożonym temacie.

Co tak naprawdę oznacza termin "osobowość nieprawidłowa"?

W mojej pracy często spotykam się z terminem „osobowość nieprawidłowa”, który w potocznym języku bywa używany zamiennie z fachowym pojęciem zaburzeń osobowości. W praktyce klinicznej i literaturze psychologicznej to właśnie ten drugi termin jest preferowany i stanowi podstawę diagnostyki. Ważne jest, abyśmy rozumieli, że nie mówimy tu o „złej” osobowości, lecz o wzorcach, które sprawiają trudności.

Zaburzenia osobowości definiuje się jako trwałe i głęboko zakorzenione wzorce myślenia, odczuwania i zachowania, które znacząco odbiegają od norm kulturowych. Są one nieelastyczne, dezadaptacyjne i prowadzą do subiektywnego cierpienia oraz poważnych trudności w codziennym funkcjonowaniu. Oto kluczowe cechy, które je charakteryzują:

• Początek objawów zazwyczaj ma miejsce w okresie późnego dzieciństwa lub wczesnej dorosłości, co oznacza, że są to wzorce kształtujące się przez lata.
• Wzorce zachowań są stabilne w czasie i obejmują różne sfery życia, od relacji osobistych po zawodowe.
• Problemy manifestują się głównie w sferze relacji interpersonalnych, kontroli impulsów, emocjonalności oraz postrzegania siebie i innych.
• W efekcie prowadzą do znaczącego stresu i upośledzenia funkcjonowania, co często skłania osoby do szukania pomocy.

Trzy oblicza zaburzeń osobowości – poznaj główne grupy

Aby ułatwić zrozumienie i diagnozowanie, specjaliści, posługując się klasyfikacjami takimi jak ICD-10 czy DSM-5, pogrupowali zaburzenia osobowości w trzy główne wiązki, czyli klastry. Każda z nich charakteryzuje się odmiennym zestawem dominujących cech, co pomaga nam lepiej identyfikować i rozumieć specyfikę poszczególnych zaburzeń. Mamy więc wiązkę A, która skupia się na ekscentryczności, wiązkę B, gdzie dominują emocje i niestabilność, oraz wiązkę C, naznaczoną lękiem i obawami.

Wiązka A – świat ekscentryczności i dystansu

W tej grupie znajdziemy osoby, które często wydają się innym dziwaczne lub ekscentryczne. Dominują u nich trudności w relacjach, chłód emocjonalny i podejrzliwość, co utrudnia nawiązywanie głębszych więzi.

• Osobowość paranoiczna: Charakteryzuje się głęboką podejrzliwością i nieufnością wobec innych, interpretowaniem ich motywów jako złośliwych.
• Osobowość schizoidalna: Osoby te wykazują brak zainteresowania relacjami społecznymi, preferują samotność i mają ograniczony zakres ekspresji emocjonalnej.
• Osobowość schizotypowa: Wyróżnia się dziwacznymi myślami, zachowaniami i wyglądem, a także dyskomfortem w bliskich relacjach.

Wiązka B – burza emocji i niestabilnych relacji

Wiązka B to grupa, gdzie dominuje niestabilność emocjonalna, impulsywność i dramatyzm. Osoby z tymi zaburzeniami często doświadczają intensywnych emocji i mają trudności w utrzymywaniu stabilnych relacji.

• Osobowość antyspołeczna (dyssocjalna): Cechuje się lekceważeniem praw innych, brakiem empatii, manipulacją i często impulsywnymi, agresywnymi zachowaniami.
• Osobowość z pogranicza (borderline): Osoby te doświadczają intensywnej niestabilności emocjonalnej, impulsywności, problemów z tożsamością i burzliwych relacji interpersonalnych.
• Osobowość histrioniczna: Charakteryzuje się nadmierną emocjonalnością, poszukiwaniem uwagi, dramatyzowaniem i często powierzchownymi relacjami.
• Osobowość narcystyczna: Wyróżnia się poczuciem wyższości, potrzebą podziwu, brakiem empatii i przekonaniem o własnej wyjątkowości.

Wiązka C – życie w cieniu lęku i unikania

Osoby z zaburzeniami z wiązki C często żyją w cieniu lęku, obaw i unikania. Ich zachowania są napędzane silnym niepokojem i strachem przed odrzuceniem czy krytyką.

• Osobowość unikająca (lękliwa): Charakteryzuje się silnym poczuciem nieadekwatności, nadwrażliwością na krytykę i unikanie kontaktów społecznych z obawy przed odrzuceniem.
• Osobowość zależna: Osoby te wykazują nadmierną potrzebę bycia pod opieką, trudności w podejmowaniu decyzji i strach przed samotnością.
• Osobowość anankastyczna (obsesyjno-kompulsyjna): Cechuje się perfekcjonizmem, sztywnością, nadmiernym skupieniem na porządku i kontroli, kosztem elastyczności i otwartości.

Jakie są korzenie zaburzeń osobowości?

Z mojego doświadczenia wynika, że zaburzenia osobowości nigdy nie mają jednej, prostej przyczyny. To złożony splot różnych czynników, które wzajemnie na siebie oddziałują, prowadząc do ukształtowania się dezadaptacyjnych wzorców. Zrozumienie tego wielowymiarowego podłoża jest kluczowe dla skutecznej terapii i budowania empatii.

1. Czynniki genetyczne i biologiczne: Badania sugerują, że pewne predyspozycje do rozwoju zaburzeń osobowości mogą być dziedziczone. Chodzi tu o specyficzną budowę mózgu, funkcjonowanie neuroprzekaźników czy temperament, który wpływa na sposób reagowania na stres i emocje. Nie oznacza to jednak, że geny determinują wszystko, ale mogą zwiększać podatność.
2. Wpływ środowiska i wychowania w dzieciństwie: Środowisko, w którym dorastamy, ma ogromne znaczenie. Niestabilne relacje z opiekunami, brak konsekwencji w wychowaniu, nadmierna krytyka, brak wsparcia emocjonalnego czy nierealistyczne oczekiwania mogą znacząco wpłynąć na rozwój osobowości, kształtując wzorce myślenia i zachowania, które w dorosłości stają się problematyczne.
3. Rola traumatycznych doświadczeń: Niestety, często obserwuję, że traumatyczne wydarzenia z dzieciństwa, takie jak przemoc fizyczna, emocjonalna czy seksualna, zaniedbanie, utrata bliskiej osoby lub życie w patologicznym środowisku, są silnie związane z rozwojem zaburzeń osobowości. Trauma może zaburzyć proces kształtowania się zdrowych mechanizmów radzenia sobie i prowadzić do trwałych zmian w sposobie postrzegania siebie, innych i świata.

Jak wygląda profesjonalna diagnoza zaburzeń osobowości?

Zawsze podkreślam, że diagnoza zaburzeń osobowości to zadanie wyłącznie dla specjalisty – psychologa klinicznego lub psychiatry. Proces ten opiera się na szczegółowym wywiadzie, obserwacji zachowań oraz, w niektórych przypadkach, na zastosowaniu specjalistycznych testów psychologicznych. Ważne jest, aby pamiętać, że objawy zaburzeń osobowości są często subtelne i mogą być mylone z innymi problemami psychicznymi, dlatego profesjonalna ocena jest absolutnie niezbędna. Próby samodzielnego diagnozowania się na podstawie informacji z internetu są nie tylko ryzykowne, ale mogą prowadzić do błędnych wniosków i niepotrzebnego lęku, a także opóźnić podjęcie właściwej terapii.

„Samodzielne diagnozowanie zaburzeń osobowości na podstawie fragmentów informacji z internetu jest jak próba operacji na otwartym sercu po obejrzeniu filmu instruktażowego – może przynieść więcej szkody niż pożytku.”

Leczenie i wsparcie w zaburzeniach osobowości – jakie są możliwości?

Kiedy mówimy o leczeniu zaburzeń osobowości, muszę jasno zaznaczyć, że podstawą i najskuteczniejszą metodą jest długoterminowa psychoterapia. To proces, który wymaga zaangażowania, cierpliwości i gotowości do pracy nad sobą, ale przynosi realne i trwałe zmiany w sposobie myślenia, odczuwania i reagowania. Moim zdaniem, to właśnie w terapii tkwi największy potencjał do poprawy jakości życia osób z zaburzeniami osobowości.

W zależności od typu zaburzenia i indywidualnych potrzeb pacjenta, stosuje się różne nurty terapeutyczne:

• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT): Skupia się na identyfikacji i zmianie destrukcyjnych wzorców myślenia i zachowania.
• Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT): Szczególnie skuteczna w przypadku osobowości z pogranicza (borderline), uczy umiejętności regulacji emocji, tolerancji na stres i poprawy relacji.
• Terapia psychodynamiczna: Pomaga zrozumieć nieświadome konflikty i wczesne doświadczenia, które leżą u podstaw obecnych trudności.
• Terapia schematów: Integruje elementy CBT, psychodynamiczne i Gestalt, koncentrując się na zmianie głęboko zakorzenionych, dezadaptacyjnych schematów.

Farmakoterapia natomiast pełni rolę wspomagającą. Leki, takie jak antydepresanty czy stabilizatory nastroju, są stosowane w celu łagodzenia konkretnych objawów towarzyszących zaburzeniom osobowości, takich jak lęk, depresja, impulsywność czy wahania nastroju. Ważne jest, aby pamiętać, że leki nie leczą samej przyczyny zaburzenia osobowości, ale mogą znacząco poprawić komfort życia i umożliwić efektywniejszą pracę terapeutyczną.

Jak wspierać bliską osobę i jednocześnie dbać o siebie?

Życie z osobą, która zmaga się z zaburzeniem osobowości, może być wyzwaniem. Jako ekspertka, widzę, jak ważne jest, aby bliscy mieli świadomość, że mogą pomóc, ale muszą też zadbać o siebie. Oto kilka moich praktycznych wskazówek:

• Zrozumienie zamiast oceniania: Staraj się zrozumieć, że zachowania osoby z zaburzeniem osobowości często wynikają z głęboko zakorzenionych wzorców i mechanizmów obronnych, a nie ze złej woli. Unikaj oceniania i stygmatyzowania, a zamiast tego poszukaj informacji o konkretnym zaburzeniu, aby lepiej je zrozumieć.
• Wspieraj w szukaniu pomocy: Zachęcaj bliską osobę do podjęcia profesjonalnej terapii i bądź dla niej wsparciem w tym procesie. Pamiętaj, że nie jesteś terapeutą i nie możesz jej „naprawić”, ale możesz być źródłem motywacji i akceptacji.
• Stawiaj zdrowe granice: To absolutnie kluczowe dla Twojego własnego dobrostanu. Osoby z zaburzeniami osobowości często mają trudności z respektowaniem granic, dlatego konsekwentne ich stawianie i egzekwowanie jest niezbędne. Naucz się mówić „nie” i chronić swoją przestrzeń emocjonalną.
• Dbaj o własne samopoczucie: Nie zapominaj o sobie! Wspieranie bliskiej osoby z zaburzeniem osobowości może być wyczerpujące. Szukaj wsparcia dla siebie – w grupie wsparcia dla rodzin, u psychoterapeuty lub wśród przyjaciół. Pamiętaj, że Twoje zdrowie psychiczne jest równie ważne.
• Edukuj się: Im więcej wiesz o zaburzeniu, tym łatwiej jest Ci radzić sobie z trudnymi sytuacjami. Wiedza daje siłę i pozwala na bardziej świadome reagowanie, zamiast impulsywnych i emocjonalnych odpowiedzi.

Przeczytaj również: Jak wyjść z depresji? Kompletny przewodnik krok po kroku

Kluczowe wnioski i Twoje następne kroki w zrozumieniu zaburzeń osobowości

Mam nadzieję, że ten artykuł pomógł Ci rozjaśnić pojęcie „osobowości nieprawidłowej”, precyzując, że w psychologii mówimy o zaburzeniach osobowości. Moim celem było dostarczenie klarownych informacji o ich naturze, różnorodności i ścieżkach wsparcia, abyś czuł/a się bardziej świadomy/a i przygotowany/a do dalszych działań, niezależnie od tego, czy dotyczą one Ciebie, czy bliskiej osoby.

• Termin „osobowość nieprawidłowa” to potoczne określenie na kliniczne zaburzenia osobowości, charakteryzujące się trwałymi, dezadaptacyjnymi wzorcami zachowań.
• Zaburzenia te dzielą się na trzy główne wiązki (A, B, C), każda z unikalnymi cechami, od ekscentryczności po lęk, co pomaga w ich klasyfikacji.
• Profesjonalna diagnoza jest kluczowa i zawsze powinna być stawiana przez psychologa lub psychiatrę, nigdy samodzielnie.
• Podstawą leczenia jest długoterminowa psychoterapia, a farmakoterapia pełni funkcję wspomagającą objawy, nie leczy samej przyczyny.

Z mojego doświadczenia w pracy z ludźmi wynika, że zrozumienie i akceptacja to pierwsze, najtrudniejsze, ale i najważniejsze kroki. Pamiętaj, że zaburzenia osobowości to nie wyrok, a punkt wyjścia do pracy nad sobą i poprawy jakości życia. Kluczowe jest szukanie profesjonalnej pomocy i otwarte podejście do procesu terapeutycznego, a także dbanie o własne granice i samopoczucie, jeśli jesteś osobą wspierającą.

Czy ten artykuł pomógł Ci lepiej zrozumieć pojęcie zaburzeń osobowości? A może masz pytania lub własne doświadczenia, którymi chciałbyś/chciałabyś się podzielić? Zapraszam do dyskusji w komentarzach!